Piotr F. Zwierzykowski [1]
1. Okres międzywojenny i II wojna światowa
Historia Zakładu Teorii i Filozofii Prawa WPiA UAM – do 1 stycznia 2020 r.: Katedry Teorii i Filozofii Prawa – łączy się nierozerwalnie z historią Uniwersytetu Poznańskiego. W okresie międzywojennym podstawową jednostkę administracyjną Wydziału Prawno-Ekonomicznego stanowił zakład, zwany częściej seminarium, natomiast katedra była urzędem profesora. Zakład (Katedra) Teorii i Filozofii Prawa wywodzi się z seminarium o tej samej nazwie, wyodrębnionego w roku 1938 z Seminarium Prawa Publicznego, a tematycznie związanego z dwoma ówczesnymi katedrami: Katedrą Encyklopedii i Filozofii Prawa (od 1925 r. Katedrą Teorii i Filozofii Prawa), na którą powołano kolejno Antoniego Perietatkowicza (1919), Zygmunta Lisowskiego (1920-1921) i Czesława Znamierowskiego (1924-1939), oraz Katedrą Nauki o Państwie i Prawa Politycznego, piastowaną w latach 1919-1939 przez Antoniego Peretiatkowicza[2]. Seminarium Prawa Publicznego mieściło się do 1934 r. w Zamku Cesarskim, skąd następnie przeniesiono je do gmachu Raiffeisena (późniejszego Collegium Iuridicum), na II piętro, po lewej stronie, gdzie znajduje się dziś Zakład Teorii i Filozofii Prawa[3].
Na funkcjonowanie poznańskiego ośrodka teorii i filozofii prawa w okresie przedwojennym decydujący wpływ wywarli dwaj wspomniani uczeni: Antoni Peretiatkowicz oraz Czesław Znamierowski.
Antoni Peretiatkowicz (1884-1956) był profesorem nadzwyczajnym filozofii prawa i metodologii umiejętności prawniczych Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, a przez krótki czas także Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Z początkiem kwietnia 1919 r. został pierwszym Dziekanem poznańskiego Wydziału Prawa i Nauk Ekonomiczno-Politycznych (późniejszego Wydziału Prawno-Ekonomicznego). Jego zainteresowania badawcze obejmowały filozofię prawa Jana Jakuba Rousseau, teorię państwa i filozofię polityki, choć formułował również oryginalne, antyformalistyczne poglądy na temat wykładni prawa, zdecydowany prymat przyznając wykładni celowościowej[4]. Poglądy te pozostawały w związku z jego koncepcjami „ideału prawa” i „poczucia prawa” jako zjawiska psychiczno-społecznego, które traktować można jako jedno z prekursorskich ujęć kultury prawnej[5] albo jako swoistą wersję prawa natury[6]. Z myślą Leona Petrażyckiego wiązał Peretiatkowicza postulat uspołecznienia nauki prawa[7].
Następcą Antoniego Peretiatkowicza na Katedrze Teorii i Filozofii Prawa został Czesław Znamierowski (1888-1967). Po studiach zagranicznych, zwieńczonych doktoratem filozoficznym w Bazylei, ukończył w 1921 r. studia prawnicze w Poznaniu, a w kolejnym roku doktoryzował się. W roku 1924, po ogłoszeniu rozprawy Podstawowe pojęcia teorii prawa. Część pierwsza: Układ prawny i norma prawna, habilitował się, a wkrótce potem objął wspomnianą Katedrę. Dziesięć lat później Prezydent Rzeczypospolitej powołał go na stanowisko profesora zwyczajnego teorii i filozofii prawa, które piastował do 1939 r.
Dorobek naukowy Czesława Znamierowskiego jest ogromny, obejmuje zagadnienia z teorii prawa, socjologii, logiki, psychologii i filozofii[8]. Napisał 18 książek, 120 artykułów, ponad 100 recenzji i polemik, wydał 21 tłumaczeń, zwłaszcza z filozofii politycznej. Na polu filozofii prawa stworzył oryginalną teorię państwa i prawa[9], której syntezę stanowią dwie części Podstawowych pojęć teorii prawa: Układ prawny i norma prawna (1924) oraz Prolegomena do nauki o państwie (1930)[10]. W teoretycznoprawnej spuściźnie profesora Znamierowskiego najdonioślejsze miejsce zajmują koncepcje norm aksjologicznych i tetycznych, imperatywnych i konstrukcyjnych – te ostatnie we współczesnej polskiej semiotyce nazywane są najczęściej regułami dokonywania czynności konwencjonalnych[11], idea układu prawnego jako systemu imperatywnych i konstrukcyjnych norm prawnych, a także zagadnienie sytuacji tetycznej[12]. Jego dorobek w zakresie socjologii, a zwłaszcza ujęcie i typologie grup społecznych oraz poglądy na temat władzy[13], nadal stanowią ważny punkt odniesienia w tej dziedzinie nauki. Osobne miejsce w pracy badawczej Czesława Znamierowskiego zajmowały prowadzone w okresie powojennym rozważania z zakresu etyki opisowej i normatywnej, w tym kreślenie oryginalnej koncepcji „życzliwości powszechnej”[14]. Nie można wreszcie zapomnieć o jego wielkich zasługach translatorskich znajdujących wyraz w tłumaczeniach takich dzieł filozoficznych jak Zasady Etyki G. E. Moore’a, Lewiatan T. Hobbesa, Eseje F. Bacona, System logiki dedukcyjnej J. S. Milla czy Traktat o naturze ludzkiej D. Hume’a.
W zdekompletowanych archiwach uniwersyteckich przetrwały nieliczne informacje na temat innych pracowników i współpracowników Seminarium Teorii i Filozofii Prawa w okresie międzywojennym. W ostatnim przed wojną roku jego funkcjonowania starszym asystentem był Janusz Popiel (1910-1986), asystentami-wolontariuszami zaś − Jan Guzik (1909-1940), Leon Łustacz (1914-1992), Tomasz Nowicki (1901-1952) i Stanisław Wąsowicz (1915-1981)[15].
Zajęcia dydaktyczne pracowników Seminarium Teorii i Filozofii Prawa na studiach prawniczych i ekonomicznych[16] obejmowały w okresie międzywojennym głównie wykłady. W latach 1919-1922 były to Encyklopedia prawa, Encyklopedia nauk prawnych i politycznych oraz Nauka o państwie i polskie prawo konstytucyjne, a w następnych latach w programie studiów znalazły się Teoria prawa, Prawo polityczne wraz z nauką o państwie oraz Filozofia prawa.
Niewiele wiadomo o losach pracowników Seminarium podczas II Wojny Światowej. Antoni Peretiatkowicz znalazł pracę w warszawskim Zarządzie Nieruchomości Miejskich, uczestniczył też w konspiracyjnych strukturach akademickich. Czesław Znamierowski spędził okupację na Lubelszczyźnie, gdzie nauczał matematyki, fizyki i łaciny tamtejszą młodzież, a potem kierował pracownią psychologiczno-techniczną Instytutu Rolniczego w Puławach. Na tajnych kompletach w Częstochowie rozpoczął studia prawnicze Zygmunt Ziembiński, wcześniej ochotnik w kampanii wrześniowej i żołnierz Armii Krajowej[17].
2. Lata 1945-1989
2.1. Lata 1945-1962
W latach 1945-1960 Katedrą Teorii i Filozofii Prawa – przemianowaną w 1950 r. w duchu postępujących zmian politycznych na Katedrę Teorii Państwa i Prawa – kierował nadal Czesław Znamierowski. W nowych realiach wymagało to dużej zręczności, a czasem niełatwych ustępstw, tym bardziej, że ze strony władz spotykały profesora Znamierowskiego szykany: nie publikowano jego prac, odsuwano od wszelkich funkcji, poddawano ideologicznej krytyce. Mimo to kontynuował studia nad relacjami pomiędzy prawem a moralnością[18], w oczekiwaniu na publikację ich wyników dokonywał zaś przekładu i redakcji prac dla Biblioteki Klasyków Filozofii. W 1965 r. Senat Uniwersytetu nadał profesorowi Znamierowskiemu tytuł doktora honoris causa.
We wrześniu 1946 r. do Katedry dołączył Zygmunt Ziembiński, który, poza badaniami nad problemami nauk dogmatycznych z perspektywy socjologii prawa, zajmował się początkowo logiką, a od połowy kolejnej dekady również problematyką teoretycznoprawną. Od 1950 r. z Katedrą współpracował Adam Łopatka, mający w przyszłości piastować liczne stanowiska w Polsce Ludowej, m.in. posła na Sejm, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, szefa Urzędu do Spraw Wyznań i dyrektora Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Jego prace dotyczyły głównie zagadnień metod rządzenia, systemu rad narodowych i kierowniczej roli partii. W pierwszym powojennym dziesięcioleciu z Katedrą związani byli ponadto Stanisław Wąsowicz (od 1939 r.), Zbigniew Kowalski (1945/1946), Józef Śmigaj (od 1951 r.) i Dionizy Wojtkowiak (od 1953 r.)[19].
Po Czesławie Znamierowskim, przeniesionym z końcem roku akademickiego 1959/1960 na emeryturę, funkcję kuratora Katedry sprawował krótko ówczesny Rektor Uniwersytetu Alfons Klafkowski, a po uzyskaniu habilitacji w 1962 r. kierownictwo przejął Adam Łopatka. W ramach Katedry wydzielono wówczas jednostki organizacyjne. Na czele Zakładu Teorii Państwa i Prawa stanął kierownik Katedry, a w jego skład w następnych latach wchodzili Jerzy Nowaczyk (w Katedrze od 1960 r.), Krzysztof Dembski (w Katedrze od 1961 r.), Anna Michalska (od 1962 r.), i Janusz Romul (od 1962 r.). Pracownię Historii Doktryn Politycznych i Prawnych, w 1967 r. wyniesioną do rangi osobnej katedry, prowadził Henryk Olszewski, a jej członkiem był też przez pewien czas Stanisław Wąsowicz[20]. Zygmunt Ziembiński objął z kolei Pracownię Prawniczych Zastosowań Logiki – z którą związani byli początkowo Krystyna Burdelska, Józef Śmigaj i Stanisław Wąsowicz − przekształconą w Zakład o tej samej nazwie w roku 1966.
Profesor Czesław Znamierowski w otoczeniu swoich współpracowników.
Od lewej: Krzysztof Dembski, Zygmunt Ziembiński, Dionizy Wojtkowiak, Czesław
Znamierowski, Józef Śmigaj, Stanisław Wąsowicz, Henryk Olszewski, Adam Łopatka
2.2. Zygmunt Ziembiński i jego uczniowie
Profesor Zygmunt Ziembiński (1920-1996) − założyciel poznańskiej szkoły teorii prawa[21] − był niewątpliwe jedną z najwybitniejszych postaci w historii Katedry. Także w społeczności akademickiej zajmował pozycję szczególną[22]. Decydował o niej w równym stopniu dorobek badawczy, postawa człowieka niezależnego, jak i to, że o wyznawanych ideałach zaświadczał swoim życiem. W pracy naukowej nie poddawał się wpływom władzy politycznej, choć pracę tę rozpoczynał w czasach stalinizmu. W latach 50. miał odwagę prowadzić badania nad społecznym funkcjonowaniem prawa. Wytrwale zajmował się logiką i jej prawniczymi zastosowaniami. Teorię prawa uprawiał neutralnie, wręcz demonstracyjnie odżegnując się od ideologii. Nie ulegał także zmieniającym się modom naukowym i panującym w środowiskach naukowych stereotypom. Niezależnie od nich konsekwentnie rozwijał swój paradygmat. Niestrudzona, trwająca pół wieku, praca badawcza Zygmunta Ziembińskiego zaowocowała 20 monografiami, 20 podręcznikami i skryptami akademickimi[23], ponad 150 artykułami i polemikami.
Łączenie kompetencji logika, socjologa i etyka pozwalało mu uprawiać teorię prawa jako dyscyplinę integrującą nauki prawne, a także zakreślić i urzeczywistnić imponującą wizję unowocześnienia polskiego prawoznawstwa oraz program wszechstronnej edukacji prawniczej młodzieży. Ogromną wiedzę łączył z niespotykaną gotowością dzielenia się nią z innymi: należał do rzadkiej kategorii nauczycieli z powołania[24]. W Zakładzie Prawniczych Zastosowań Logiki swoją naukową drogę rozpoczęło wielu uczniów Zygmunta Ziembińskiego, w tym czworo najbliższych, będących jego doktorantami – profesorowie: Maciej Zieliński (od 1963 r.), Leszek Nowak (od 1965 r.), Sławomira Wronkowska (od 1966 r.) i Stanisław Czepita (od 1978 r.).
Pierwszy z nich, Maciej Zieliński, stopień doktora nauk prawnych uzyskał na Wydziale w 1969 r., broniąc rozprawy Sposoby wysławiania norm w ustawodawstwie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej[25], która stanowiła zaczątek unikalnej w skali światowej derywacyjnej koncepcji wykładni prawa, natomiast w 1979 r. habilitował się na podstawie dysertacji Poznanie sądowe a poznanie naukowe. Tytuł profesora nauk prawnych otrzymał w roku 1991. Od 1986 r. związany jest z Uniwersytetem Szczecińskim. Dorobek naukowy prof. Macieja Zielińskiego obejmuje 7 monografii i ponad 70 publikacji naukowych, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki wykładni prawa. W zakresie tym profesor Zieliński jest niewątpliwie najwybitniejszym polskim ekspertem, zaś jego fundamentalna dla teorii i praktyki prawniczej praca Wykładnia prawa. Zasady – reguły – wskazówki (2002) doczekała się w 2017 r. siódmego wydania. Bazując na podstawowych ustaleniach pojęciowych Zygmunta Ziembińskiego, wyłożył w niej profesor Zieliński derywacyjną koncepcję wykładni prawa, którą rozwija wciąż wespół z uczniami, także w kierunku jej zintegrowania z innymi koncepcjami wykładni[26].
Do grona najwybitniejszych uczniów Zygmunta Ziembińskiego należał również Leszek Nowak (1943-2009). Doktoryzował się na Wydziale w oparciu o rozprawę Problemy znaczenia i obowiązywania normy prawnej a funkcje semiotyczne języka (1967), w której przedstawił − jedną z najbardziej znaczących w polskiej nauce prawa − koncepcję prawodawcy racjonalnego[27]. Jako znakomity naukowiec o międzynarodowej renomie opublikował około 400 opracowań naukowych, w tym 21 monografii, wśród których szczególne znaczenie w teorii prawa zajmuje Interpretacja prawnicza. Studium z metodologii prawoznawstwa (1973). Był autorem oryginalnych koncepcji filozoficznych: oryginalnej w globalnej skali idealizacyjnej koncepcji nauki[28], nie-Marksowskiego materializmu historycznego[29] i negatywistycznej metafizyki unitarnej[30].
Do najbliższych współpracowników Zygmunta Ziembińskiego należała także Sławomira Wronkowska, związana z Wydziałem od czasu studiów prawniczych. Uzyskała na nim kolejno stopnie doktora (1971) i doktora habilitowanego (1982), a następnie tytuł profesorski (1995). Jako autorka kilkudziesięciu prac naukowych, przede wszystkim z zakresu teorii prawa, teorii legislacji i sądownictwa konstytucyjnego, współwyznaczała i twórczo rozwijała koncepcje poznańskiej szkoły teorii prawa. Wydana w 1973 r. dysertacja doktorska Analiza pojęcia prawa podmiotowego trwale ukształtowała rodzimą aparaturę pojęciową dotyczącą sytuacji prawnych. Z kolei rozprawa habilitacyjna Problemy racjonalnego tworzenia prawa (1982) stanowi do dziś istotny wkład w refleksję nad przemyślanym i zorganizowanym procesem prawodawczym. Prof. Wronkwoska była wieloletnim członkiem Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów (1988-2006), pomysłodawcą, organizatorem i wieloletnim kierownikiem aplikacji legislacyjnej (1993-2010), a także współautorem projektu obowiązujących Zasad techniki prawodawczej (2002). W latach 2008-2011 przewodniczyła Komitetowi Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Zaangażowana w życie swojej Alma Mater, pełniła wiele zaszczytnych funkcji w strukturach uniwersyteckich, w tym zwłaszcza Prorektora (2005-2008). Ze względu na niezaprzeczalny autorytet i wiedzę w roku 2010 została wybrana sędzią Trybunału Konstytucyjnego. Funkcję tę pełniła do 2019 roku.
Najmłodszym uczniem Zygmunta Ziembińskiego był Stanisław Czepita (1954-2018). W latach 1978-1991 pracował na Wydziale, natomiast od roku 1991 zatrudniony był na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. Doktorat uzyskał, broniąc rozprawy Koncepcje Czesława Znamierowskiego na tle współczesnej mu filozofii i teorii prawa (1985), habilitację otrzymał zaś na podstawie dysertacji Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa (1996). Jego dorobek naukowy obejmuje 5 monografii i ponad 50 innych publikacji z zakresu teorii prawa. Był powszechnie uznawany za najwybitniejszego polskiego znawcę tematyki czynności konwencjonalnych[31].
Powyższa grupa badaczy stworzyła najistotniejsze dla Katedry – a i podstawowe dla całej polskiej teorii prawa – prace naukowe. Za początek tego okresu uznać można opublikowanie w 1960 r. artykułu Przepis prawny a norma prawna, w którym profesor Ziembiński wprowadził to fundacyjne rozróżnienie[32]. Jak wskazano wyżej, dalsze prace prof. Ziembińskiego i jego uczniów koncentrowały się na wykładni prawa (Maciej Zieliński), metodologii (Leszek Nowak), legislacji (Sławomira Wronkowska) czy problematyce czynności konwencjonalnych (Stanisław Czepita). Mimo dużej różnorodności tematycznej charakterystyczne dla wszystkich tych prac jest podobieństwo w zakresie założeń i metod badawczych. Ich znakiem szczególnym stały się bowiem: drobiazgowa analiza służąca zbudowaniu spójnej siatki pojęciowej i terminologii, tworzenie modeli uwidaczniających najistotniejsze cechy badanych obiektów oraz nakierowanie badań na poszukiwanie rozwiązań rzeczywistych prawniczych problemów[33]. Owa wspólnota zainteresowań, celów i metod sprawiła, że w polskim prawoznawstwie powszechnie mówi się dziś o poznańskiej szkole teorii prawa.
Zakład Prawniczych Zastosowań Logiki. Od lewej: Maciej Zieliński,
Sławomira Wronkowska, Zygmunt Ziembiński, Leszek Nowak.
2.3. Lata 1970-1989
Na przełomie lat 60. i 70. struktura Wydziału doznała znaczącego przeobrażenia. Niemalże wszystkie katedry przekształcono w zakłady, włączając je do kilku instytutów. Zakład Teorii Państwa i Prawa, kierowany od 1975 r. przez Janusza Romula, oraz Zakład Prawniczych Zastosowań Logiki, prowadzony nadal przez Zygmunta Ziembińskiego, weszły w skład nowoutworzonego Instytutu Nauk Prawno-Ustrojowych. W latach 70. doszło poza tym do dalszych zmian kadrowych. Wkrótce po doktoracie Leszek Nowak opuścił Zakład profesora Ziembińskiego i został zatrudniony w Instytucie Filozofii Uniwersytetu (1970), zespół Zakładu wzmocnił natomiast Kazimierz Świrydowicz (1973), do którego pod koniec dekady dołączył wspomniany już Stanisław Czepita (1978). Z Zakładem Teorii Państwa i Prawa związał się Andrzej Redelbach (1969) i Jerzy Mikosz (1970), a na krótko także Roman Wieruszewski (1973-1975). Asystentami byli Renata Chmielnicka, Jerzy Majewski, Roman Starosta i Paweł Szwedowski. W tym czasie habilitacje uzyskali Janusz Romul (rozprawa: Kształtowanie się systemu prawa socjalistycznego w Polsce. Przemiany podstaw formalnych i doktryny prawniczej, 1974), Anna Michalska (rozprawa: Podstawowe prawa człowieka w prawie wewnętrznym i międzynarodowym, 1974) oraz Maciej Zieliński (rozprawa: Poznanie sądowe a poznanie naukowe, 1979).
W okresie przełomu lat 1980-1981 udało się doprowadzić do likwidacji instytutów i zakładów oraz przywrócenia katedr[34]. Na czele jednolitej Katedry Teorii Państwa i Prawa stanął Zygmunt Ziembiński. Dołączył do niej wówczas Wojciech Patryas (1983). W latach 80. asystentami byli Renata Chmielnicka, Bogdan Frąckowiak i Wojciech Pogasz, a pod koniec dekady do Katedry przyjęto Jarosława Mikołajewicza (1988), Piotra Gabriela (1989) i Marzenę Kordelę (1989). Opuścili ją z kolei Jerzy Mikosz – w latach 1982-1985 członek Katedry Historii Doktryn Polityczno-Prawnych, Kazimierz Świrydowicz − od 1982 r. pracownik Wydziału Matematyki i Fizyki Uniwersytetu oraz Anna Michalska, która w 1983 r. przeniosła się do Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego. Habilitację uzyskali: Krzysztof Dembski (rozprawa: Władcza regulacja stosunków Państwa do Kościoła katolickiego w PRL. Z problematyki wolności wyznania, 1980), Andrzej Redelbach (rozprawa: Mechanizm wyłaniania przedstawicieli ludu pracującego do organów władzy państwowej w PRL, 1980) oraz Sławomira Wronkowska (rozprawa: Problemy racjonalnego tworzenia prawa, 1982).
2.4. Dydaktyka
Zmiany na uniwersytetach, jakie nastąpiły na przełomie lat 40. i 50., dotyczyły także programów nauczania. W miejsce wykładanej w pierwszych powojennych latach Filozofii prawa oraz Socjologii od roku akademickiego 1950/1951 wprowadzono Teorię państwa i prawa. Do roku 1989 to właśnie ten przedmiot wraz z Logiką i propedeutycznym Wstępem do nauk o państwie i prawie stanowiły trzon zajęć powierzanych członkom Katedry. Do 1967 r. Katedra prowadziła też zajęcia z Historii doktryn politycznych i prawnych. Pomiędzy 1945 a 1989 r. powstało wiele wykorzystywanych również współcześnie podręczników akademickich, na czele ze wznawianą ponad 25 razy Logiką praktyczną Zygmunta Ziembińskiego.
2.5. Współpraca międzynarodowa
Już za czasów, gdy kierownikiem Katedry był Czesław Znamierowski, podejmowano próby ożywienia kontaktów z nauką francuską, czego przykładem są recenzje publikacji w tym języku autorstwa pracowników Katedry, staż Zygmunt Ziembińskiego w Nancy (1958) oraz członkostwo profesora Znamierowskiego w Institut International de Philosophie du Droit et de Sociologie Juridique. Kontakty te podtrzymywano również w późniejszym okresie: Zygmunt Ziembiński brał udział w stażach oraz konferencjach w Brukseli i Tuluzie (1966), natomiast Anna Michalska ukończyła w Strasburgu i w Nancy kursy naukowe (1968-1969). Trudno nie odnotować też licznych pobytów zagranicznych Adama Łopatki; zwykle były to wyjazdy do państw byłego bloku wschodniego. W późniejszych latach dzięki stypendium Fundacji Humboldta w Monachium i innych ośrodkach przebywała Sławomira Wronkowska (1980-1981, 1983); Maciej Zieliński wyjechał z kolei do Grazu (1985). Ukazywały się także teksty obcojęzyczne, zwłaszcza po angielsku, francusku i niemiecku. W języku angielskim wydano też w 1976 r. Logikę praktyczną (Practical logic), a w 1987 r. opublikowano pod redakcją profesora Ziembińskiego dzieło zbiorowe Polish Contributions to the Theory and Philosophy of Law.
3. Katedra po 1989 r.
3.1. Pracownicy Katedry
W 1991 r. profesor Ziembiński przeszedł na emeryturę. Jego następczynią na stanowisku kierownika Katedry, przemianowanej w połowie dekady na Katedrę Teorii i Filozofii, została Sławomira Wronkowska. W latach 1990-2003 pracownikami Katedry byli ponadto Stanisław Czepita (do 1991 r.), Krzysztof Dembski (do 1992 r.), Piotr Gabriel (do 1998 r.), Marzena Kordela, Jarosław Mikołajewicz, Wojciech Patryas, Wojciech Pogasz (do 1992 r.), Andrzej Redelbach, Janusz Romul, Marek Smolak (od 1993 r.) i Maciej Zieliński (do 2002 r.). Katedra przeżywała również sukcesy naukowe swoich członków. Tytuły profesorskie otrzymali: Wojciech Patryas (1991), Maciej Zieliński (1991) i Sławomira Wronkowska (1995), habilitację na Wydziale uzyskał zaś Stanisław Czepita (rozprawa: Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, 1996). Pod kierunkiem Macieja Zielińskiego doktoryzował się Marek Smolak (1996), a Sławomira Wronkowska wypromowała Marzenę Kordelę i Jarosława Mikołajewicza (1998). Studia doktoranckie rozpoczęli Maciej Dybowski, Paweł Grabowski i Mikołaj Hermann. Wraz ze śmiercią − w roku 1996 – profesora Ziembińskiego Katedra poniosła dotkliwą stratę. Spośród osób związanych z Katedrą zmarli w tamtym okresie także: docent Dembski (1997), profesor Michalska (2001) i profesor Łopatka (2003).
W latach 2004-2013 w składzie osobowym Katedry następowały dalsze zmiany. Przede wszystkim Katedra utraciła profesora Redelbacha (zmarłego w 2006 r.) oraz magistra Grabowskiego (zmarłego w 2007 r.). Odejście na emeryturę profesora Romula w roku 2009 także uszczupliło siły Katedry. Powodem do satysfakcji było natomiast zdobycie stopni doktora habilitowanego przez Marka Smolaka (rozprawa: Uzasadnienie sądowe jako argumentacja z moralności politycznej. O legitymizacji władzy sędziowskiej, 2004), Jarosława Mikołajewicza (rozprawa: Zasady orzecznicze Trybunału Konstytucyjnego. Zagadnienia teoretycznoprawne, 2010) i Marzenę Kordelę (rozprawa: Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, 2013), wypromowanie przez profesor Wronkowską nowych doktorów: Macieja Dybowskiego (2005) i Mikołaja Hermanna (2010), a także uzyskanie profesury uniwersyteckiej przez Marka Smolaka (2008) i Jarosława Mikołajewicza (2013). Doktoraty przygotowywali w tym czasie: Andżelika Godek, Jarosław Greser, Paweł Kokot, Łukasz Kondratko, Michał Krotoszyński, Magdalena Małecka, Kalikst Nagel, Justyna Witkowska i Piotr F. Zwierzykowski.
Z początkiem roku akademickiego 2013/2014 na emeryturę przeszła Sławomira Wronkowska, a na czele Katedry stanął Marek Smolak, który pod koniec 2013 r. został profesorem tytularnym. Od tamtej pory do grona pracowników Katedry dołączył Piotr F. Zwierzykowski, wypromowany w roku 2014 przez profesor Wronkowską, oraz Michał Krotoszyński, po obronie w 2016 r. doktoratu napisanego pod kierunkiem Marzeny Kordeli, która w tym samym roku została profesorem Uniwersytetu. Niestety, Katedra poniosła też bolesną stratę, bowiem w roku 2016 zmarł profesor Mikołajewicz.
Obecnie w Katedrze zatrudnionych jest siedmioro pracowników: troje samodzielnych − Marek Smolak, Wojciech Patryas i Marzena Kordela oraz czterech adiunktów − Maciej Dybowski, Mikołaj Hermann, Michał Krotoszyński i Piotr F. Zwierzykowski. Stałym współpracownikiem Katedry pozostaje Paweł Kokot, który stopień naukowy uzyskał w 2018 r. Poza nim doktorat w Katedrze obronili Andżelika Godek (2014), Łukasz Kondratko (2012), Wojciech Rowiński (2017) i Kalikst Nagel (2018), rozprawy doktorskie przygotowują zaś Weronika Dzięgielewska, Kamila Kosińska i Wojciech Rzepiński.
Z początkiem 2020 r., w związku ze zmianami organizacyjnymi na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, Katedra przemianowana została na Zakład Teorii i Filozofii Prawa.
3.2. Badania naukowe
Po roku 1989 praca naukowa w Katedrze koncentrowała się przede wszystkim na rozwijaniu koncepcji sformułowanych w ramach poznańskiej szkoły teorii prawa, przy czym tradycyjnie akcentowano konieczność precyzyjnej eksplanacji pojęć teoretycznych oraz dokładnego ustalenia ich wzajemnych powiązań. Podejmowano refleksję w szczególności nad strukturą systemu prawa i zasadami jego funkcjonowania, działaniem prawa w czasie, zagadnieniami języka prawnego, wykładni i stosowania prawa, a także konwencją i wartościami w prawie. Wiele miejsca poświęcono również problemom z pogranicza prawa konstytucyjnego, a dotyczącym procesu prawodawczego czy wyzwań, przed jakimi stanęła Polska, budując demokratyczne państwo prawne. Przedmiotem zainteresowań była też w istotnym stopniu teoria i praktyka legislacji.
W latach 2005-2013 Katedra prowadziła konsekwentnie badania w ramach szeroko pojętego paradygmatu analitycznej teorii prawa, zwłaszcza problematyki systemu prawa, działania prawa w czasie oraz teoretycznoprawnych zagadnień wykładni prawa i stosowania konstytucji. Zajmowano się w szczególności metodologią nauk prawnych (S. Wronkowska, W. Patryas), filozofią prawa (M. Dybowski), ontycznymi problemami prawa (P.F. Zwierzykowski), wykładnią prawa (J. Mikołajewicz, M. Smolak), teorią konstytucjonalizmu (M. Smolak), teorią prawa konstytucyjnego (S. Wronkowska), problemami teoretycznymi orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (J. Mikołajewicz, M. Hermann), zmianą prawa, w tym derogacją i nowelizacją (M. Hermann, P.F. Zwierzykowski), prawem intertemporalnym (J. Mikołajewicz, M. Hermann), zasadami prawa i jego aksjologią (M. Kordela), polityką prawa (S. Wronkowska), etyką prawniczą (M. Smolak), teorią władzy sądowniczej, a także teoretycznoprawnymi i filozoficznymi problemami praw człowieka (M. Dybowski).
W ostatnich latach (2014-2018) Katedra realizowała trzy tematy badawcze: Język, wartości a prawo, Tworzenie i zmiana prawa oraz ich konsekwencje, a także Wykładnia i rozumowania prawnicze. Zajmowano się: metodologią nauk prawnych (S. Wronkowska, W. Patryas, M. Krotoszyński), zagadnieniami pragmatyzmu analitycznego (M. Dybowski), filozofią prawa (M. Dybowski), ontologicznymi, w tym temporalnymi problemami prawa (M. Smolak, M. Hermann, P.F. Zwierzykowski), problematyką zmiany prawa, w szczególności zaś nowelizacją aktów normatywnych oraz derogacją norm (W. Patryas, P.F. Zwierzykowski), regułami dokonywania i wadami prawnych, w tym prawodawczych, czynności konwencjonalnych (M. Hermann, P.F. Zwierzykowski), zasadami prawa (M. Kordela), aksjologicznymi wnioskowaniami prawniczymi i formalizacją prawa (M. Kordela), wykładnią prawa (M. Smolak, M. Kordela, M. Hermann, M. Krotoszyński), argumentacją prawniczą oraz kognitywnymi i moralnymi kompetencjami sędziów (M. Smolak), problemami z pogranicza teorii prawa i prawa konstytucyjnego, w tym sądownictwa konstytucyjnego (S. Wronkowska, M. Hermann), polityką prawa (S. Wronkowska), teoretycznoprawnymi i filozoficznymi problemami praw człowieka (M. Dybowski) oraz sprawiedliwością tranzycyjną (M. Krotoszyński).
3.3. Granty, stypendia i konferencje
Po roku 1989 pracownicy Katedry kierowali także programami badawczymi finansowanymi ze środków publicznych bądź brali udział w takich programach. Prof. Marek Smolak kierował grantami Wykładnia prawa w sytuacji zmiany ustrojowej (2000-2002), Wartości a językowe i pozajęzykowe dyrektywy wykładni celowościowej prawa (2008-2011) i Stosowanie Formuły Ważenia i rozumowanie moralne w sytuacji pluralizmu prawnego oraz moralnego (2015-2019) oraz był wykonawcą projektu Unikatowy Absolwent. Możliwości. Wzrost potencjału dydaktycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza poprzez proinnowacyjne kształcenie w języku angielskim, interdyscyplinarność, e-learning, inwestycje w kadry (2010-2015). Prof. Jarosław Mikołajewcz kierował grantem Problematyka intertemporalna w prawie. Zagadnienia podstawowe. Rozstrzygnięcia intertemporalne. Geneza, funkcje, aksjologia (2013-2016), zaś M. Dybowski był wykonawcą projektu Teoria i dogmatyka w procesie globalizacji prawa (2013-2018). Grant badawczy WPiA UAM dla Młodych Naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich zdobył Michał Krotoszyński (2013-2014).
Pracownicy i doktoranci Katedry byli stypendystami Fundacji im. Stefana Batorego (M. Dybowski), Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (M. Dybowski), Fundacji Crescendum Est-Polonia (P.F. Zwierzykowski), Fundacji Uniwersytetu (stypendium im. dr. Jana Kulczyka − P.F. Zwierzykowski). W roku 2004 Katedra zorganizowała w Gnieźnie XVI Ogólnopolski Zjazd Katedr Teorii i Filozofii Prawa. W roku 2007 odbyła się konferencja Zygmunt Ziembiński – uczony i nauczyciel (2007). Oprócz tego Katedra była organizatorem sympozjum Stosowanie art. 190 ust.3 Konstytucji RP (2007), jak również, wraz z Trybunałem Konstytucyjnym, seminarium z udziałem sędziów Trybunału, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego (2009). W ostatnich kilku latach Katedra zorganizowała VII Zjazd Młodych Teoretyków i Filozofów Prawa (2015), międzynarodową konferencję Prawo intertemporalne. Perspektywa teoretyczno-historyczna (2016), a także konferencje krajowe: Wykładnia Konstytucji: praktyka i teoria dla uczczenia jubileuszu pracy naukowej profesor Wronkowskiej (2014), Problemy intertemporalne prawa sądowego (2014), Macieja Zielińskiego koncepcja wykładni prawa (2015) oraz Zastosowanie koncepcji teoretycznej intertemporalności Jarosława Mikołajewicza (2018).
3.4. Dydaktyka
Po roku 1989 pracownicy i doktoranci Katedry prowadzili zajęcia na wszystkich kierunkach studiów. Najważniejsze z nich należały do trzech grup przedmiotów: teorii i filozofii prawa, wstępu do nauk prawnych oraz logiki. Samodzielni pracownicy Katedry organizowali ponadto seminaria doktorskie i magisterskie, wygłaszali wykłady kursowe dla doktorantów z metodologii nauk, filozofii prawa, wykładni prawa i etyki oraz wykłady fakultatywne, takie jak Natura praw człowieka i standardy ich ochrony (A. Redelbach) czy Etyka prawnicza (M. Zieliński, M. Smolak). W latach 1990-2004 w Katedrze przygotowano nowe podręczniki akademickie, o których jakości dydaktycznej świadczą nie tylko ich wielokrotne wydania, lecz także to, że nierzadko sięga się po nie w innych ośrodkach uniwersyteckich. Przede wszystkim studentom zaproponowano nowoczesne ujęcie wykładu z teorii i filozofii prawa w postaci Zarysu teorii państwa i prawa (A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, 1991), a następnie – opartego na nim Zarysu teorii prawa (S. Wronkowska, Z. Ziembiński, 1997). Ofertę dydaktyczną dla uczących się logiki – obok wciąż legendarnej Logiki praktycznej profesora Ziembińskiego – wzbogaciły natomiast Elementy logiki dla prawników (W. Patryas, 1994). Poza tym ukazały się dwa cieszące się dużą popularnością podręczniki do prawoznawstwa: Wstęp do prawoznawstwa. Podstawowe pojęcia nauk o władzy, państwie i prawie w perspektywie Unii Europejskiej (A. Redelbach, 1998) oraz Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa (S. Wronkowska, 2002).
W ostatnich latach oferta dydaktyczna Katedry uległa znacznemu poszerzeniu. Pojawiły się zwłaszcza nowe przedmioty fakultatywne, jak np.: Zasady prawa, Redagowanie tekstów prawnych, Wstęp do wykładni prawa administracyjnego, Walidacyjne i interpretacyjne problemy w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Etyka prawnicza, Współczesne koncepcje praw człowieka, Państwo prawa wobec problemu rozliczeń z przeszłością. Katedra oferuje też zajęcia w języku angielskim, m.in.: Theory and Philosophy of Law, Introduction to Jurisprudence, Philosophy of Law: Ideas and Applications.
Pod opieką Macieja Dybowskiego, Mikołaja Hermanna i Piotra F. Zwierzykowskiego działalność zainaugurowało studenckie Koło Naukowe Teorii i Filozofii Prawa im. Zygmunta Ziembińskiego (2015).
3.5. Współpraca międzynarodowa
Również po 1989 r. pracownicy i doktoranci Katedry utrzymywali ożywione kontakty zagraniczne, odbywając m.in. staże naukowe. W szczególności Marek Smolak przebywał w Kapsztadzie (2001, 2016), Nagoi (2004-2005, 2013, 2018), Sapporo (2007), Onati (2010, 2011, 2015, 2018) i Florencji (2017); Marzena Kordela – w Sheffield (1993), Budapeszcie (1993), Leyden (1994), Aberystwyth (1995) i Kilonii (2003, 2004), Maciej Dybowski – we Fryburgu szwajcarskim, Hull (2009), Nawarrze (2014, 2016) i Syracuse (USA, 2017); Michał Krotoszyński – w Kapsztadzie (2018), zaś Piotr F. Zwierzykowski – w Paryżu (studia LL.M. oraz polsko-francuskie studia doktoranckie, 2002-2008). Wiele z tych wyjazdów wiązało się z uzyskaniem zagranicznych stypendiów: Rządu Republiki Francuskiej (P.F. Zwierzykowski, 2002 i 2004), Austriackiego Ministerstwa Nauki i Techniki (M. Smolak, 1992), Ministerstwa Nauki Republiki Francuskiej (P.F. Zwierzykowski, 2005-2007), Uniwersytetów w Edynburgu (M. Smolak, 2011), Hull (M. Dybowski, 2008) i Kilonii (M. Kordela, 2003 i 2004), Instytutu Szwedzkiego (M. Smolak, 1996) oraz Institute for Advanced Studies in the Humanities (M. Smolak, 2000). Poza tym pracownicy Katedry uczestniczyli w licznych konferencjach międzynarodowych, a także wygłaszali na zaproszenie wykłady i referaty na zagranicznych uniwersytetach.
Wiele publikacji członkowie Katedry ogłosili zagranicą, a dzięki uzyskanemu przez profesora Smolaka grantowi Uniwersalia 2.1. Adam Mickiewicz University Theory and Philosophy of Law możliwe było tłumaczenie na język angielski oraz wydanie w roku 2020 w wydawnictwie Brill najdonioślejszych z ich polskojęzycznych prac.
4. Pracownicy Zakładu: funkcje publiczne
Pracownicy Seminarium, Katedry i Zakładu Teorii i Filozofii Prawa pełnili ważne funkcje publiczne, sprawując urząd sędziego Trybunału Konstytucyjnego (S. Wronkowska), Trybunału Kompetencyjnego i Najwyższego Trybunału Administracyjnego (A. Peretiatkowicz), zasiadając w Radzie Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów (S. Wronkowska, M. Zieliński), Radzie Języka Polskiego (M. Zieliński: wiceprzewodniczący od 2011 r.), Radzie Zarządzającej Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej (M. Dybowski), Centralnej Komisji ds. Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych (Z. Ziembiński, M. Zieliński) oraz Zespole do spraw Przygotowania Ostatecznej Redakcji Projektu Konstytucji (M. Zieliński). Byli członkami Polskiej Akademii Umiejętności (Cz. Znamierowski) i Polskiej Akademii Nauk (Z. Ziembiński, L. Nowak). Uczestniczyli aktywnie w pracach Komitetu Nauk Prawnych (S. Wronkowska: przewodnicząca, 2008-2011, M. Zieliński: wiceprzewodniczący 1996-2000, Z. Ziembiński, A. Łopatka) oraz Komitetu Nauk Politycznych PAN (A. Łopatka). Kierowali aplikacją legislacyjną (S. Wronkowska), pełnili funkcję doradcy Rzecznika Praw Obywatelskich (M. Dybowski, P.F. Zwierzykowski) i asystenta sędziego Trybunału Konstytucyjnego (M. Hermann, P.F. Zwierzykowski).
Od początku istnienia Uniwersytetu członkowie Katedry zaangażowani są w jego życie, piastując wiele zaszczytnych funkcji. Rektorem Uczelni był Antoni Peretiatkowicz (1936-1939), a Prorektorem oprócz niego (1920/1921) także Sławomira Wronkowska (2005-2008). Funkcję Dziekana Wydziału sprawowali profesorowie Peretiatkowicz (1919/1920) i Łopatka (1964-1966). Na uwagę zasługuje fakt, że w pierwszych wyłonionych demokratycznie władzach Wydziału w latach 1981-1982 funkcję prodziekana do spraw studiów stacjonarnych pełnił – wybrany przez studentów tego wydziału – Maciej Zieliński. Prodziekanem był też Adam Łopatka (1962-1964) i Janusz Romul (1978-1981, 2005-2008). Trzeba również przypomnieć, że Zygmunt Ziembiński przewodniczył w latach 1980-1981 wydziałowemu kołu NSZZ „Solidarność”. Mikołaj Hermann i Piotr F. Zwierzykowski współtworzyli uczelniane i wydziałowe struktury samorządu doktoranckiego (2005-2006).
Pracownicy Zakładu są członkami licznych towarzystw naukowych, a Marek Smolak przewodniczył w latach 2014-2018 Stowarzyszeniu Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej – Sekcji Polskiej IVR. Członkowie Katedry zasiadają także w redakcjach i komitetach redakcyjnych wielu znakomitych periodyków, jednak w sposób szczególny związani są z najstarszym ogólnopolskim czasopismem prawniczym: Ruchem Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym. Jego założycielem i pierwszym redaktorem naczelnym był Antonii Peretiatkowicz (1921-1939), zaś Czesław Znamierowski prowadził dział socjologiczny (1926-1937). Stanowisko redaktora naczelnego zajmował również Zygmunt Ziembiński (1991-1996) i Maciej Zieliński (1997-2003). Od 1996 r. funkcję sekretarza redakcji pełnił natomiast nieprzerwanie Marek Smolak, który w roku 2018 został redaktorem naczelnym pisma.
5. Podsumowanie
Katedra Teorii i Filozofii Prawa należała zawsze, także w wyjątkowo trudnych czasach, do czołowych ośrodków myśli teoretycznoprawnej w Polsce. Dzięki wysiłkowi wielu jej reprezentantów tworzyła nieustannie podwaliny pod nowoczesną teorię prawa, stając się z czasem wiodącym krajowym ośrodkiem analitycznej teorii prawa. Osiągnięcia naukowe Czesława Znamierowskiego, Zygmunta Ziembińskiego, jego uczniów z poznańskiej szkoły teorii prawa oraz współczesnych kontynuatorów ich myśli są najlepszym świadectwem łączenia pasji naukowej z podstawowym zadaniem nauczyciela akademickiego tj. uczenia, kształtowania postaw obywatelskich i odpowiedzialności za dobro wspólne.
